Fèy a moulikilen

An péyi-la, onlo gwadloupéyen pa sav yo ka dòmi èvè on min lò alantou a-yo. Min lò-lasa sé on pyébwa ki ni onlo richès pou kò a moun. On pyébwa ki ka fè ti-moun byen gwandi é ka fè moun pa trapé maladi grav. Non a-y an fwansé sé "Moringa" mé nou ka kriyé sa an péyi an-nou moulikilen. On pyébwa zendyen chayé èvè yo lè yo débaké an péyi Gwadloup.

Vandrèdi pasé oswè Bastè, vilaj KBM (Ka pou nou bwè é manjé?) fè pèp-la dékouvè moulikilen. On pyébwa a mirak!

Mi sa yo ka di anlè-y!

Misyé Raoul Jòj Nicolo (1923-1993),

on gwan gwadloupéyen, moun

asi latè dwèt rèspèté!

Oswè-la an vil Gozyé gwadloupéyen kay chonjé on gwan konpatriyòt a-yo. Misyé Raoul Jòj Nicolo, on gwan savan gwadloupéyen ki envanté an 1962, blòk a komitasyon pou télévizyon a plizyè kannal ki ka fè on pòs télévizyon pé wousivwè plizyè chèn.

E wi kanmarad, lè toutmoun asi latè ka chanjé chèn a télé a-yo èvè télékomand-la, sé gras a gwan nonm-lasa!

Misyé Sévérin Kezeu sòti an péyi Kamroun é i mété asi pyé on sistenm kont aksidan ba tout kalté machin kon loto, kamyon, tren, avyon, bato... Wi mésyé, on sistenm ké anpéché moun fè aksidan!!! An pa'a di plis, gadé vidéo-la an mété ba zòt la. Mèsi Bworld pou vidéo-lasa!

 Adan 1 000 lanné, yo ké di ankò on fwa, sé blan ki envanté-y! Mé nou ja konnèt, sé moun-la ni labitid fouté falsifikasyon adan listwa!

Sipèr kontinan-la, yo té ka kriyé "Panjé"

ki té la tini omwen 180 milyon lanné.

Mi animasyon a-y!

Two lontan yo fè nou kwè péyi Gwadloup pa té ni pon richès anba a-y. Moun ki té kont lendépandans a péyi an-nou té jous té ka di :"Ki jan nou ké fè lè nou ké endépandan? Nou pa ni pétwòl!". Wi nou rété lontan ka kwè pa té ni ayen mé dèpi sa yo touvé anba lanmè Giyàn, an plis ki senten anba an-nou osi ni richès. Chonjé adan Karayib-la nou ka touvé pétwòl an tèt a Lèbrézil, an péyi Vénézwèla é a Trinidad é menm Bawbad ki ka touvé-yo an sid a Karayib-la. Pli onò, nou ka touvé osi pétwòl antrè Kiba é Laflorid. Dayè prézidan Etazini Barack Obama ni lentansyon moli anbawgo-la anlè Kiba parapòt a pétwòl-la yo touvé anba lanmè Kiba. Alò kanmarad, si nou ka touvé pétwòl Trinidad é Kiba, nou pa té ké touvé-y Gwadloup?

Tout awk Karayib-la dwèt kouvè èvè pétwòl oben gaz natirèl! Chonjé sa yo té di pou Ayiti.

Pou sa ki konnèt, té tini 180 milyon lanné, on bon pati a kontinan amériken-la té kolé èvè Lafwik. Pou nou pli jis, tout awk Karayib-la, Lamétik santral-la é tèt a Lamérik di Sid té kolé èvè on pati a Lafwik yo ka kriyé "Gòlf dè Giné". On koté an Afwik ki sé sous a pétwòl é gaz natirèl.

Chak kontinan ka déplasé-yo parapòt a sé plak-la ki an fon anba latè é sé pou sa délè moun asi latè ka sibi tranblèmanntè ki plis omwen fò. Plak a awk Karayib-la é ta tèt a Lamérik di Sid té kolé èvè koté afwiken-la yo kay kriyé plita "Gòlf dè Giné".Yo té ka fè yonn (kon zò ka vwè-y asi désen-la).

Yè an fè on kalkil, an pwan on règ é an pwenté on bout a règ-la owa Langola é lòt bout-la owa Kòtdivwa (koté yo sav ni pétwòl). An fè menm biten pou Karayib-la, an pwenté on bout a règ-la owa tèt a Lèbrézil é an pwan menm distans-la an té fè pou Angola-Kòtdivwa. Lòt koté a règ-la ka pwès mannyé Kiba é chonjé an di zòt moun touvé pétwòl antrè Laflorid é Kiba! Kivédi sè é fwè, oblijé ni on biten sèryé anba lanmè Gwadloup. Nou ni swa gaz natirèl, pétwòl oben lédé! RSM ki sé on filyal a Grynberg Petroleum sav sa é léta néo-kolonyal fwansé osi! Mandé-zòt pou ki biten ministè a lendistri fwansé pa jen présé pou ba sé miltinasyonal on pèrmi pou you ay sondé anba lanmè Gwadloup é Matinik! Pas sa pa adan lentéré a fwansé! Chonjé osi mouvman endépandantis pli fò Gwadloup é Matinik ki an Giyàn!

On dènyé biten kanmarad, si zò gadé asi on kat, péyi Gwadloup, zò ka vwè i an fas èvè péyi kon Moritani é Sénégal. Moritani ja ka pwodui pétwòl dèpi 2007 é yo sòti dékouvè pétwòl Sénégal. Alò gwadloupéyen, lè an ka di zòt sé moun-la poko fin dékouvè pétwòl é gaz natirèl asi latè, zò konpwann sé jé an ka fè zòt?

Adan fondè a latè, pétwòl é gaz métàn ka fèt owa matyè òganik a plant oben a zannimo mò. Pou sa fèt, sa ka mandé milyon é milyon lanné é bon kondisyon fizik, chimik é jéogwafik.

Ola moun ka touvé rézèv a pétwòl é gaz?

Pétwòl é gaz fèt èvè molékil ki yomenm fèt èvè atòm idwojèn é kawbòn. Yo ka kriyé yo idwokarbur.

Lè yo ka èspozé-y adan lè lib-la, sé molékil-la ka kontré èvè òksijèn-la é apré ka fè baktéri aréwobi (ti-bèt ka viv koté ola ou ka touvé lè) manjé yo. Tousa ka bay diféran réyasyon chimik : òksijèn-la ka òksidé sé idwokarbur-la, sé baktéri-la ka manjé é dijéré yo. Sé idwokarbur-lasa ka mofwazé-yo an dlo é an dyòksid dè kawbòn.

Kifè, moun pé pa touvé rézèv a pétwòl é gaz natirèl anlè tè-la menm padavwa tini atmòsfè-la. Si on moun bizwen jwenn èvè pétwòl é gaz natirèl, fò'y désann an fenfon a latè.

Moun pé touvé rézèv a pétwòl é gaz nenpòt ki fondè anba latè?

Awa pas si ou pasé 10 kilomèt fondè, ou pé ké touvé idwokarbur. Chalè-la ki ka touvé-y la ka kyouyé yo. On chalè ki pé monté an mwayenn a 3 dègré chak 100 mèt.

Ola pétwòl-la é gaz-la ka sòti?

Idwokarbur-la ka parèt parapòt a mofwazaj a matyè òganik a plant oben a zannimo mò. On mofwazaj ki pati dèpi dizèn milyon lanné.

Lè on bèt ka mò anlè tè-la, matyè-la ki adan-y la ka rèsiklé-y an dé jan :

. prédatè, charogna oben baktéri ka manjé-y

. lè'y èspozé adan lè lib-la, matyè ka rété la ka òksidé-y : atòm idwojèn é kawbòn-la ki andidan a-y, ka sanblé-yo èvè atòm òksijèn-la ki adan lè-la. E sé kon sa matyè òganik-la ka mofwazé-y an dlo (H2O) é an gaz kawbonik (CO2) pou ba plant manjé.

Mé on piti mòso a matyè òganik-lasa, apépré 0,1%, pa ka rantré adan mofwazaj-lasa. Rivyè ka chayé-y é ka mété-y an fon a lanmè-la. On koté ola pa ni onlo òksijèn , on koté osi ola kouran a lanmè-la pa ka vougaré-y twòp. I ka vin mélé-y èvè dòt matyè ki yo minéral (ti-krazi awjil oben sab fin fin) é osi plankton (ti-bèt é ti-zèb ki toupiti toupiti). Èvè aksyon a baktéri anaréwobi (toupiti bèt ki pa bizwen lè pou yo viv) ka manjé-y, migannaj-lasa ka mofwazé-y adan labou nwè ka santi mové.

Tan ka pasé, sé labou-lasa ka monté yonn asi lòt é ka vin rèd. Si yo ni omwen 1 a 2% matyè òganik, yo pé rivé mofwazé-yo adan on wòch-potomitan. On wòch-potomitan ki ké bay pétwòl é gaz natirèl. on piti chif mé fò zò sav koté-lasa bizwen bon kondisyon.

. On tan a chalè pou fè plis plankton monté an lanmè-la.

. Fò'y toupré rivyè ka chayé onlo pach a pyébwa.

. Fò pa ni pon montangn toupré-y pou'y pa tini twòp sédiman minéral asi wòch-la.

Mé si wòch-potomitan-la ka touvé-y asi menm nivo ki karé-sòl a oséyan-la, pé pa ni pétwòl.

Piti a piti, wòch-potomitan-la ka rantré adan po a latè parapòt a sédiman ka pozé anlè-y. I pé rivé désann 8 000 mèt anba latè é bay sa yo ka kriyé on kivèt a sédiman. On kivèt a sédiman, sé on koté ola sédiman ka pozé yonn asi lòt dèpi milyon é milyon lanné.

Lè'y ka rantré fon anba tè-la, wòch-potomitan-la ka pwan on pakèt chalè. Pannan sitan, matyè òganik-la ki adan-y la, ka touvé-y krazé èvè pwa a sédiman ka monté. I ka bay on présyon ki ka monté a 25 baw pou chak 100 mèt. Kifè, on kilomèt anba tè, ja ka fè 50°C pou on présyon a 250 baw!

Adan kondisyon fizik kon sa, matyè òganik-la ka évoliyé piti a piti :

. Sé atòm kawbòn é idwojèn-la ka wou-òganizé-yo é ka lyanné-yo èvè òksijèn ka rété ankò an wòch-la.

. Sé atòm azòt, souf é fòsfò-la plis dòt biten ka fè plant é zannimo viv, ka disparèt.

Kifè apré, matyè òganik-la ka mofwazé-y an kéwojèn. Kéwojèn-la ni adan-y, dlo, CO2, kawbòn é idwojèn. On kéwojèn ki ké bay apré pétwòl oben gaz natirèl.

A 2 200 mèt fondè, lè chalè-la ka touché 100°C, kéwojèn-la ka komansé mofwazé-y an idwokarbur.

. Antrè 2 200 mèt é 3 800 mèt, kéwojèn-la ka vini pétwòl. Sé adan fondè-lasa, yo ka  kriyé sa, finèt a luil.

. Lè wòch-potomitan-la ka kontinyé désann antrè 3 800 mèt é 5 000 mèt, luil-la ka vin dlo, ka vin pli léjè é ka bay on gaz. Fondè-lasa ka kriyé-y finèt a gaz.

Lè on tan sèryé pasé, wòch-potomitan-la pa ka bay ayen ankò.

. Si adan wòch-potomitan-la, tini plito krazi òganik a zannimo, sa ké bay pétwòl.

. Si tini plito krazi òganik a plant é pyébwa, wòch-potomitan-la ké bay gaz natirèl.

Pou on sédimantasyon pé rivé jwenn 50 mèt pou chak milyon lanné, fò bizwen 60 milyon lanné pou zannimo mò mofwazé-yo an pétwòl adan on fondè a 3 000 mèt. Sé pou sa yo ka di, pétwòl-la sé on lénèji ki pé pa woufè-y limenm.

Chouk a kamo-la : http://www.planete-energies.com/fr/les-sources-d-energie/le-petrole... An éséyé mofwazé ba zòt an gwadloupéyen padavwa toujou chonjé anlè blòg-lasa nou ka voyé lang a manman nou monté!